Jasalma intellekt

Jasalma intellekt (JI yamasa AI, ingl. artificial intelligence, AI) − keń mániste qollanılıp, ásirese mashinalar, kompyuter sistemaların kórsetetuǵın intellekt. Bul mashinalarǵa qorshaǵan ortalıqtı qabıllawǵa imkaniyat beretuǵın metodlar menen programmalıq támiynattı jaratatuǵın hám izertleytuǵın hámde anıqlanǵan maqsetlerge erisiw imkaniyatın maksimal dárejede arttıratuǵın háreketlerdi orınlaw ushın oqıw menen intellektti paydalanatuǵın informatikanıń izertlew tarawı.[1] Bunday mashinalardı Jasalma intellekt (AI) dep atawǵa boladı.

Jasalma intellekt (AI) texnologiyası sanaatta, húkimette hám ilimde keńnen qollanıladı. Ayırım joqarı profilli qosımshalar keńeytilgen veb-izlew sistemaların qamtıydı (mısalı, Google Search); usınıs etiw sistemaları (YouTube, Amazon hám Netflix paydalanadı); adamnıń sóylewi arqalı óz-ara háreketlesiw (mısalı, Google Assistant, Siri hám Alexa); avtonom kólikler (mısalı, Waymo); generativ hám dóretiwshilik qurallar (mısalı, ChatGPT hám AI art); hám strategiyalıq oyınlarda (mısalı, shaxmat hám Go) adamnan tıs oyın hám analizlewde keńnen qollanıladı.

Alan Tyuring mashinalı intellekt dep ataǵan tarawda tereń izertlewler alıp barǵan birinshi adam edi. Jasalma intellekt akademiyalıq pán retinde 1956-jılı tiykar salınǵan. Bul taraw optimizmniń bir neshe ciklinen ótti, fonnan keyin AI qısı dep atalatuǵın kewilsizlik penen qarjılardı joǵaltıw basqıshlarınan ótti. Qarjılandırıw menen qızıǵıwshılıq 2012 jıldan keyin tereń oqıtıw (ingl. deep learning) barlıq aldınǵı jasalma intellekt (AI) texnikasınan ozıp ketken , hám 2017-jıldan keyin transformator arxitekturası menen aytarlıqtay ósti.[12] Bul 2020-jıllardıń basındaǵı jasalma intellekttiń rawajlanıwına alıp keldi, olardıń kópshiligi Amerika Qurama Shtatlarında jaylasqan kompaniyalar, universitetler hám laboratoriyalar jasalma intellekt tarawında úlken jetiskenliklerge eristi.

XXI ásirde jasalma intellektti qollanıwdıń artıwı avtomatlastırıwǵa, maǵlıwmatlarǵa tiykarlanǵan sheshimler qabıllawǵa hám AI sistemaların hár túrli ekonomikalıq sektorlar menen ómir tarawlarına biriktiriwge sociallıq hám ekonomikalıq ózgerislerge tásir etip, miynet bazarlarına, densawlıqtı saqlaw, menen húkimetke tásir etpekte. Sonday-aq sanaat, bilimlendiriw, úgit-násiyat hám jalǵan informaciyaǵada tásir etti. Bul jasalma intellekttiń uzaq múddetli tásirleri, etikalıq aqıbeti hám táwekelleri tuwralı sorawlardı payda etti, bul texnologiyanıń qáwipsizligi menen artıqmashılıqların támiyinlew ushın retlew siyasatı tuwralı talqılawǵa túrtki boladı.

AI izertlewleriniń hár túrli ishki tarawları belgili bir maqsetlerge hám belgili bir qurallardı paydalanıwǵa tiykarlanǵan. AI izertlewleriniń dástúrli maqsetlerine pikirlew, bilimdi usınıw, jobalaw, úyreniw, tábiyiy tildi qayta islew, qabıllaw hám robototexnikaǵa qollaw kiredi. Ulıwma intellekt − adam orınlay alatuǵın hár qanday wazıypanı keminde teń dárejede orınlaw qábileti − bul tarawdıń uzaq múddetli maqsetleriniń biri.

Usı maqsetlerge erisiw ushın AI izertlewshileri izlew hám matematikalıq optimallastırıwdı, formal logikanı, jasalma neyron tarmaqlardı hám statistikaǵa, operaciyalardı izertlewge hám ekonomikaǵa tiykarlanǵan usıllardı qamtıytuǵın keń kólemli texnikalardı beyimlestirdi hám biriktirdi. AI sonıń menen bir qatarda psixologiya, lingvistika, filosofiya, nevrologiya hám basqa tarawlarǵa súyenedi.

Maqsetler

Intellektti imitaciyalawdıń (yamasa jaratıwdıń) ulıwma máselesi ishki máselelerge bólingen. Bul izertlewshiler intellektual sistema kórsetedi dep kútetuǵın ayrıqsha belgilerden yamasa imkaniyatlardan ibarat. Tómendegi anıqlanǵan belgiler eń kóp itibardı tarttı hám AI izertlewleriniń kólemin óz ishine aladı.

Dálillew hám máseleni sheshiw

Dáslepki izertlewshiler basqatırǵıshlardı sheshkende yamasa logikalıq juwmaqlar shıǵarǵanda adamlar qollanatuǵın basqıshlı oylawǵa elikleytuǵın algoritmlerdi islep shıqtı. 1980 hám 1990 jıllardıń ayaǵında itimallıq penen ekonomikanıń koncepciyaların qollanıp, belgisiz yamasa tolıq emes informaciya menen jumıs islew metodların islep shıqtı.

Bul algoritmlerdiń kópshiligi úlken pikirlew máselelerin sheshiw ushın jetkiliksiz, óytkeni olar “kombinatorlıq jarılıs” tı bastan keshiredi: esaplaw ósken sayın olar eksponencial túrde ástenlesedi. Hátte adamlar AI izertlewleri úlgi ete alatuǵın basqıshpa-basqısh juwmaqlardı siyrek paydalanadı. Olar óz máseleleriniń kópshiligin tez, intuitiv pikirlewler arqalı sheshedi. Durıs hám ónimli pikirlew − sheshilmegen másele.

Bilimdi sáwlelendiriw

Ontologiya bilimdi domendegi túsinikler jıynaǵı hám usı túsinikler arasındaǵı qatnaslar retinde kórsetedi.

Bilimdi usınıw (ingl. knowledge representation) hám bilim injiniringi (ingl. knowledge engineering) AI programma sorawlarına sanalı túrde juwap beriwge hám anıq dúnyadaǵı faktler tuwralı juwmaqlar shıǵarıwǵa imkaniyat beredi. Bilimniń formal kórinisleri kontentine tiykarlanǵan indekslew hám izlew, saxnalıq interpretaciya, klinikalıq qollaw, bilimdi ashıw (úlken maǵlıwmatlar bazalarınan alınǵan “qızıqlı” hám háreketke jaramlı juwmaqlar), hám basqa tarawlarda qollanıladı.

Bilim bazası (ingl. knowledge base) − bul programma qollana alatuǵın formada usınılǵan bilimler jıynaǵı. Ontologiya (ingl. ontology)− belgili bir bilim tarawı paydalanatuǵın obyektlerdiń, qatnaslardıń, túsiniklerdiń hám qásiyetlerdiń jıynaǵı. Bilim tiykarları obyektler, qásiyetler, kategoriyalar hám obyektler arasındaǵı qatnaslar sıyaqlı zatlardı kórsetiwi kerek; jaǵdaylar, waqıyalar, awhallar hám waqıt; sebepleri menen aqıbetleri; bilim tuwralı bilimler (basqa adamlar biletuǵını tuwralı biz ne bilemiz); ádepki pikirlew (adamlar durıs dep esaplaǵan nárseler hám basqa faktler ózgergende de haqıyqat bolıp qala beredi); hám bilimniń kóplegen basqa aspektleri menen tarawları.

Bilimdi kórsetiwdegi eń qıyın máselelerdiń qatarında parasatlı bilimniń keńligi (ortasha adam biletuǵın atomlıq faktlerdiń jıynaǵı júdá úlken); hám ulıwma mánili bilimniń subsimvollı forması (adamlar biletuǵın nárselerdiń kóbisi awızsha bildire alatuǵın “faktler” yamasa “málimlemeler” retinde kórsetilmeydi). Sonday-aq bilim alıwdıń qıyınshılıǵı, AI qosımshaları ushın bilim alıw máselesi bar.

Jobalaw hám qarar qabıl etiw

“Agent” - bul dúnyada háreket etetuǵın hám qabıllaytuǵın hár qanday nárse. Racional agenttiń maqsetleri yamasa qálewi bar hám olardı ámelge asırıw ushın háreketler isleydi. Avtomatlastırılǵan jobalawda agenttiń anıq maqseti boladı. Avtomatlastırılǵan qarar qabıllawda agenttiń qálewi bar − ol bolǵısı keletuǵın ayırım jaǵdaylar bar hám biykarlawǵa háreket etetuǵın jaǵdaylar da bar. Qarar qabıllawshı agent hárbir jaǵdayǵa (“paydalı programma” dep ataladı) nomer tayınlaydı, ol agent onı qanshelli jaqsı kóretuǵının ólsheydi. Hárbir múmkin háreket ushın ol “kútiletuǵın paydalılıqtı” esaplay aladı: nátiyjeniń júz beriw itimallıǵı menen ólshengen hárekettiń barlıq itimal nátiyjeleriniń paydalılıǵı. Sonnan keyin ol maksimal kútiletuǵın xızmetlik programma menen háreketti tańlay aladı.

Klassikalıq jobalawda agent hár qanday hárekettiń tásiri qanday bolatuǵının anıq biledi. Degen menen, anıq dúnyadaǵı máselelerdiń kópshiliginde agent ózi turǵan jaǵdayǵa isenimli bolmawı múmkin (“belgisiz” yamasa “baqlanbaytuǵın”) hám hárbir itimal háreketten keyin ne bolatuǵının anıq bilmewi múmkin (ol emes. “deterministik”). Ol itimallıqtı boljaw arqalı háreketti tańlawı kerek, sonnan keyin hárekettiń jumıs islegenin kóriw ushın jaǵdaydı qayta bahalawı kerek.

Ayırım máselelerde agenttiń qálewi belgisiz bolıwı múmkin, ásirese basqa agentler yamasa adamlar qatnasqan jaǵdayda. Bulardı úyreniwge boladı (mısalı, keri kúsheytilgen oqıtıw arqalı) yamasa agent óz qálewlerin jaqsılaw ushın informaciyanı izley aladı. Informaciyalıq bahalılıq teoriyası izertlew yamasa eksperimentlik háreketlerdiń mánisin ólshew ushın paydalanılıwı múmkin. Keleshektegi itimal háreketler menen jaǵdaylardıń keńisligi ádette júdá úlken, sonlıqtan agentler háreketlerdi qabıllap, nátiyjeniń qanday bolatuǵının bilmey, jaǵdaylardı bahalawı kerek.

Markovtıń qarar qabıllaw procesinde belgili bir hárekettiń jaǵdaydı belgili bir usıl menen ózgertiw itimallıǵın sáwlelendiretuǵın ótiw modeli hám hárbir jaǵdaydıń paydalılıǵın hám hárbir hárekettiń bahasın támiyinleytuǵın sıylıq funkciyası bar. Siyasat qarardı hárbir múmkin jaǵday menen baylanıstıradı. Siyasat esaplanıwı múmkin (mısalı, iteraciya arqalı), evristikalıq bolıwı yamasa onı úyreniwge boladı.

Oyın teoriyası óz-ara háreketlesetuǵın bir neshe agentlerdiń orınlı minez-qulqın sáwlelendiredi hám basqa agentlerdiń qatnasıwı menen qarar qabıllaytuǵın AI programmalarında qollanıladı.

Úyreniw

Mashinalıq oqıtıw (ingl. Machine learning) − belgili bir wazıypanı orınlawda olardıń ónimliligin avtomatlı túrde jaqsılay alatuǵın programmalardı izertlew. Ol basınan baslap AI bólimi boldı.

Mashinalıq oqıtıwdıń bir neshe túri bar. Baqlawsız oqıtıw maǵlıwmatlar aǵımın analizleydi hám úlgilerdi tabadı hámde basqa kórsetpelersiz boljaydı. Baqlanatuǵın oqıtıw adamnan aldı menen kirgizilgen maǵlıwmatlardı belgilewdi talap etedi hám eki tiykarǵı túrde boladı: klassifikaciyalaw (bunda programma kiritilgen maǵlıwmatlar qaysı kategoriyaǵa tiyisli ekenin shamalawdı úyreniwi kerek) hám regressiya (bunda programma sanlı kirgiziwge tiykarlanǵan sanlı funkciyanı shıǵarıwı kerek).

Oqıtıwdı kúsheytiwde agent jaqsı juwaplar ushın xoshametlenedi, al jaman juwaplar ushın jazalanadı. Agent “jaqsı” dep klassifikaciyalanǵan juwaplardı tańlawdı úyrenedi. Transfer oqıtıw (ingl. Transfer learning) − bul bir másele boyınsha alınǵan bilimniń jańa máselege qollanılıwı. Tereń oqıtıw (ingl. Deep learning) − bul oqıtıwdıń barlıq túrleri ushın biologiyalıq ilhamlandırılǵan jasalma neyron tarmaqlar arqalı kiriwlerdi basqaratuǵın mashinalıq oqıtıwdıń bir túri.

Esaplaw oqıtıw teoriyası oqıwshılardı esaplaw quramalılıǵı, úlginiń quramalılıǵı (qansha maǵlıwmatlar talap etiliwi) yamasa optimallastırıwdıń basqa túsinikleri boyınsha bahalay aladı.

GPT

Generativ aldınnan tayarlanǵan transformatorlar (GPT, ingl. Generative pre-trained transformers) - gáplerdegi sózler arasındaǵı semantikalıq qatnaslarǵa tiykarlanǵan úlken til modelleri (tábiyiy tildi qayta islew) bolıp tabıladı. Tekstke tiykarlanǵan GPT modelleri internetten bolıwı múmkin bolǵan teksttiń úlken korpusında aldınnan oqıtılǵan. Aldınnan tayarlıq keyingi tokendi boljawdan ibarat (token ádette sóz, jup sóz yamasa punktuaciyalıq belgiler boladı). Usı aldınnan shınıǵıw barısında GPT modelleri dúnya tuwralı bilimlerdi jıynaydı, sonnan keyin keyingi tokendi                 qayta boljaw arqalı adamǵa uqsas tekstti jarata aladı. Ádette, keyingi oqıtıw basqıshı modeldi jáne de durıs, paydalı hám zıyansız qıladı, ádette adam keri baylanısınan oqıtıwdı kúsheytiw (RLHF) dep atalatuǵın usıl menen. Házirgi GPT modelleri ele de “gallyucinaciya” dep atalatuǵın jalǵan maǵlıwmatlardı payda etiwge beyim, biraq onı RLHF hám sapalı maǵlıwmatlar menen azaytıwǵa boladı. Olar ápiwayı tekstte soraw beriwge yamasa tapsırmanı sorawǵa imkaniyat beretuǵın chat-botlarda qollanıladı.

Házirgi waqıttaǵı modeller menen xızmetlerge mınalar kiredi: Gemini (burınǵı Bard), ChatGPT, Grok, Claude, Copilot hám LLaMA. Multimodal GPT modelleri súwretler, videolar, dawıs hám tekst sıyaqlı maǵlıwmatlardı qayta isley aladı.

Sırtqı siltemeler

• Artificial Intelligence. BBC Radio 4 discussion with John Agar, Alison Adam & Igor Aleksander (In Our Time, 8 December 2005).
• Theranostics and AI – The Next Advance in Cancer Precision Medicine