Muzey

Muzey (áyyemgi grekshe: μουσεῖον, musion — <<muzalarǵa arnalǵan jay>>) — táriyxıy, materiallıq hám ruwxıy esteliklerdi toplaw, saqlaw, úyreniw hám ǵalabalastırıw jumısların ámelge asırıwshı ilimiy, ilimiy-bilimlendiriw shólkemi. Muzey ǵáziynesinde, tiykarlanıp, materiallıq hám suwretleytuǵın zatlar, sonıń menen birge, kórkem óner dóretpeleri jıynaladı, usınıń menen birge jazba derekler (áyyemgiden házirgi dáwirge shekem bolǵan táriyxıy qoljazbalar, baspa hújjetler, kitaplar ) saqlanadı^[1].

Túrleri[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Zamanagóy muzeylerdiń kópshiliginde izertlew hám tálim-tárbiyalıq wázıypalardıń bir pútkileyligi tán. Muzeydiń ayriqsha ilimiy ǵalabalıq hám tárbiyalıq formaları — ekspozitsiya, kórgezbeler. Zamanagóy ilimiy klassifikaciyada muzey túr hám tarawlar boyınsha parıq etedi. Social wáziypasina kóre ilimiy izertlew-bilim (muzeydiń tiykarǵı bólegin quraydı, geyde olar xalıq muzeyi, ǵalabalıq muzey dep da ataladı ), izertlew (ilimiy izertlew institutları qasında ayriqsha laboratoriya wázıypasın oteydı ) hám oqıw muzeyine bólinedi. Tarawlar boyınsha tariyx, awıl xojalıǵı, tábiyattanıw, kórkem-óner, àdebiyat , texnikaģa tiyisli hám basqa muzeylerge bólinedi. Sonıń menen birge, muzeydiń memorial muzeyler, kompleks úlketanıwlıq sıyaqlı túrleri bar^[2].

Iskerligi[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Muzey úlken ilimiy izertlew hám tárbiyalıq islerdi júrgizedi: toplamlardi jiynaydi hám úyrenedi; ilimiy hújjetlerdi tayarlaydı, muzey buyımların saqlaw hám remontlaw rejimin jaratadı, monografiya, katalog, jol-kórsetkishlerdi baspadan shıǵaradi; zamanagóy muzey islep shıqqan ilimiy usıl hám metodologiya tiykarında ekspozitsiyalarda ilimiy úgitler júrgizedi. Tamashagóylar menen islewdiń eń zárúrli forması ekskursiya bolıp tabıladı^[3].

Táriyxi[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Siyasiy, ilimiy, mádeniy, ekonomikalıq mútajliklerdi qandirıwshi muzeydiń payda bolıw táriyxı uzaq dawirge barıp taqaladı. Muzeydiń ótken zamanlasları tábiyaat jáne social turmıstan alınǵan túp buyımlardı xojalıq maqsetlerinde hám materiallıq baylıq retinde emes, bálki memorial gúwalıq hám estelik qımbatlı túp zatlar retinde saqlay baslaǵan dáwirde júzege kelgen. Kritdaǵi Knos saray ǵáziynesi (eramızǵa shekemgi 16-ásir), vanlar sarayı hám ink ózge dindegi diniy xızmetkerleriniń arxivı (eramızǵa shekemgi 13—12-ásirler, Kitay ), Nineviya saray kitapxanası (eramızǵa shekemgi l-z..) hám basqalar. Kdsimdan sıyınıwxana, keyin menshikli jıynaqlarda (eramızǵa shekemgi 3-ásirden) tiykarlanıp kórkem óner dóretpeleri jıynalǵan (varres, Sulla galereyaları, Serviliy, Krase, Lukull, Pompei, Sezar hám basqa jıynaqları ). Vizantiya sobor hám monastirlarinda, keyin Fransiya, Italiya, Germaniya hám basqa mámleketler soborlarinda hár qıylı toplamlar saqlanǵan. Evropada ilimiy wázıypalar júkletilgen muzeydiń payda bolıwı ullı geografiyalıq ashılıwlar, ámelge asqan dáwir — Oyanıw dáwirine tuwrı keledi; búl dáwirde xayvanat hám ósimlik dúnyası úlgileri, minerallar, geodeziya hám astronomiya ásbapları, etnografik áhmiyetke iye zatlar toplanǵan; tábiyiy, ilimiy, etnografıya hám táriyxıy kem ushıraytuǵın zatlar jıynalǵan saray jıynaqları (kunstkameralar, myunskabinetlar hám básqa ) . Dáslep muzey hám olar haqqındaǵı dáslepki xarakteristikalar, sonıń menen birge, muzeyshılıq háqqındaǵı teoriyalıq dóretpeler de sol dáwirde payda boldı. Florensiya (L. Medichi, 15-ásir), Rim (Vatikan muzeyi, 16 -ásir), Drezden (Avgust Seksenskiy, 16 -ásir) hám basqa orınlardaǵı áyyemgi dáwir estelikleri toplamlari sol dáwirge tiyisli. 17—18-ásirlerde keyinirek kópshiligi mámleket milliy muzey negizin shólkemlestirgen menshikli toplamlar (táriyxıy, arxeologik, tábiyattanıw, kórkem óner) qáliplesti^[4].

Ózbekstandaǵi muzeyler[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Ózbekstanda muzey 19 -ásirdiń 2-yarımında shólkemlestirile baslanǵan. 20 -ásir basında Ózbekstanda tek 3 muzey — Tashkent úlketanıwlıq muzeyi (1876, házirde Ózbekstan táriyxı muzeyi), Samarqand xalıq muzeyi (1896, házirgi Akmal Ikramov atındaǵı Ózbekstan xalıqları mádeniyatı hám kórkem óneri tariyxı muzeyi), Ferǵana xalıq muzeyi (1899, házirgi Ferǵana wálayat úlketanıwlıq muzeyi) bar edi. Olardıń jıynaqları kem, ekspozitsiyalariniń kóbi tasınarlı materiallardan ibarat. 20 -ásir 20 -jıllarınan túrli tarawdaǵı muzey shólkemlestirile baslandı. Muzeyler hám mádeniyat estelikleri mámleket iqtiyrina ótkerildi. Ilimiy ekspediciyalar ótkerilip, muzey ushın kolleksiyalar toplaw jumısı jolǵa qoyıldı, kóplegen muzey dúzildi. . Iri muzeyler: Ózbekstan tariyxı muzeyi, Temuriyler tariyxı mámleket muzeyi, Ózbekstan kórkem óner muzeyi (1918), Akmal Ikramov atındaǵı Ózbekstan xalıqları mádeniyatı hám kórkem óneri táriyxı muzeyi, Ózbekstan tábiyaat muzeyi (1876 ) hám basqalar. Respublikanıń derlik barlıq wálayatlarında úlketanıwlıq muzeyi jáhán áhmiyetine iye memorial muzeyler bar^[5].

Jahan muzeyleri[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Tálim-tárbiya hám ilimiy wázıypalarǵa iye bolǵan muzey sisteması ráwajlanıwına obiektiv mútajlikler artıp baratır. AQSh, Italiya, Fransiya, Ullı Britaniya, Germaniya, Rassiya hám basqa mámleketler eń ráwajlanģan muzey sistemasına iye.

Muzeydiń xalıqaralıq maydanǵa shıǵıwı menen olardıń tásir sheńberi keńeyip baradi. Bunda kórgizbeler ayırbaslaw birinshi orında turadı. Muzey jáhándıń túrli mámleketlerine óz ǵáziynelerin jiberedi, usı waqıtta shet mámleketlerdiń kórgezbelerin ózlerinde qabıl etedi hám kórgezbe hám de muzeyde kórsetip beredi. Muzey xalıqaralıq màdeniy baylanislardiń keńeyiwine járdem berip atır, milliy mádeniyatlardıń óz-ara bayıwı hám xalıqlar arasında hampikirlikti ráwajlandırıwǵa úlken úles qosıp atır^[6].

Jahan muzeyi xalqara shòlkemlerge birlesken, UNESCO tarkibinda „Muzeylar xalqara keńesi“ (ICOM) bar bolip, oniń tarkibine milliy muzeydiń shólkemleri kirgen^[7].